Istnieją pewne konkretne sytuacje, kiedy korzystanie z utworów chronionych prawem autorskim, może być dopuszczalne bez uzyskania zgody właściciela. Ten zakres dozwolonego użytku dotyczy cytowania utworów, które mają być omawiane, czy analizowane. Zgodnie z definicją „Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.“ Chodzi więc o ustalenie, czy wykorzystanie materiału chronionego prawami autorskimi jest zgodne z prawem i czy nie narusza interesów uprawnionego (fair dealing for criticism).
Utwory wizualne, jak rysunki czy fotografie, nie mogą być powielane dla celów raportowania bieżących wydarzeń, czy ozdoby informacji. Intencją ustawy jest zapobieganie, by – na przykład, gazety czy serwisy internetowe, wykorzystujące utwory do raportowania bieżących wydarzeń, nie kopiowały ich od konkurencji. To samo dotyczy blogów i portali społecznościowych.
Elżbieta Traple, w swoim komentarzu do art. 29 ustawy o prawie autorskim – LEX 2011 pisze, że „istota powyższego instrumentu prawnego stanowi ograniczenie wyłącznego posiadania prawa autorskiego na rzecz dozwolonego użytku publicznego, stwarzającego ramy pozwalające na wykorzystanie cudzej twórczości w działalności naukowej, dydaktycznej, publicystycznej, czy artystycznej.”
Prawo cytatu pozwala na poddanie swobodnej konfrontacji konkretnej działalności twórczej pod analizę i krytykę drugiej strony i może„(…) służyć informacji, ugruntowaniu własnego poglądu lub uczynienia własnych poglądów bardziej zrozumiałymi”, komentuje Traple.
Cechy szczególne o indywidualnym charakterze
Cytat jest dopuszczalny wyłącznie w utworze, który stanowi samoistną całość, co oznacza, że dzieło, w którym zamierzamy zamieścić cudzy utwór w formie cytatu, musi samodzielnie spełniać przesłanki uznania, że jest utworem. Jeśli zatem dane dzieło nie jest utworem w rozumieniu prawa autorskiego, to nie można dołączyć do niego fragmentów cudzych utworów z powołaniem się na prawo cytatu.
A zatem, aby wykorzystywanie cudzego utworu nie naruszało praw uprawnionego, wymagane jest, by cytat umieszczony został w utworach stanowiących samoistną całość – tzn., że stworzone (m.in. z wykorzystanego cytatu) dzieło jest przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze.
Co cytujemy?
Oczywiście istotny jest również wymóg precyzyjnego oznaczenia cytatu – tzn. podanie imienia i nazwiska twórcy „cytowanego” utworu, lub jego fragmentu oraz źródła. Dozwolony użytek nie może również naruszać oryginalnego stanu cytatu i normalnego korzystania z cytowanego utworu, lub godzić w słuszne interesy jego twórcy, zgodnie z art. 35 ustawy.
Znaczenie proporcji
Wykorzystany utwór powinien mieć charakter podrzędny w tworzonym z jego wykorzystaniem samoistnym dziele, nie może w nim dominować czy stanowić jego istotną treść. Ma to szczególne znaczenie przy wykorzystywaniu cudzego utworu w celach estetycznych (zob. np Wyrok SN, z dnia 23 listopada 2004 r. w sprawie I CK 232/04). Istotnym ograniczeniem jest niedopuszczalność jakiejkolwiek ingerencji w cytowany utwór, która mogłaby wypaczać myśl autora i jego oryginalny sposób jej wyrażenia – unaoczniania.
Chociaż nowelizacja ustawy nie wnosi jeszcze skuteczniejszych sposobów na to, aby nasz system ochrony praw autorskich był lepiej dostosowany do ery cyfrowej, to jednak w znacznej mierze wzmocniła uzależnienie wykorzystywania materiałów chronionych prawem autorskim, od zgody autora – prawnego właściciela, należy więc zachować daleko idącą ostrożność przy rozważaniu, czy można powoływać się na wskazany powyżej wyjątek.
Judyta Papp
Przeczytaj rownież:
Korzystanie z utworu w ramach prawa cytatu a obowiązek oznaczenia autorstwa utworu
A to niespodzianka. Fotografii można użyć w ramach cytatu