Uzasadnienie wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach, XXIV Wydział Własności Intelektualnej, z dnia 10 stycznia 2024 r., XXIV GW 612/22
Powódka J. P. wniosła o:
1. zasądzenie od pozwanej (…) Biblioteki Publicznej na rzecz powoda odszkodowania w kwocie 6 000 złotych (tj. 2 x 3 000 – wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w zapłacie, liczonymi od odpowiedzi pozwanej z dnia 03.08.2021 r., na wezwanie powoda z wiarygodną wiadomością o bezprawnym charakterze rozpowszechniania przez 10 lat (od 2011 r. do 2021 r.) czarno-białej fotografii powoda przedstawiającej C. M., w sieci Internet, na stronie (…).pl, w ramach organizowanego przez pozwaną konkursu;
2. zasądzenie od pozwanej (…) Biblioteki Publicznej na rzecz powoda odszkodowania w kwocie 4 800 złotych (2 x 2 400 zł) – wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w zapłacie, liczonymi od odpowiedzi pozwanej z dnia 03.08.2021 r., na wezwanie powoda z wiarygodną wiadomością o bezprawnym charakterze publicznego wystawienia egzemplarza czarno-białej fotografii powoda z wiz. C. M., (w przetworzonej formie) na wystawie zorganizowanej w Galerii (…) w siedzibie biblioteki, w ramach organizowanych przez pozwaną w 2011 r. wydarzeń zw. z Rokiem M. i konkursu na plakat graficzny;
3. zasądzenie od pozwanej (…) Biblioteki Publicznej na rzecz powoda odszkodowania w kwocie 6 000 złotych (tj. 2 x 3 000 zł), wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w zapłacie, liczonymi od odpowiedzi pozwanej z dnia 03.08.2021 r., na wezwanie powoda z wiarygodną wiadomością o bezprawnym charakterze rozpowszechniania w Internecie na stronie biblioteka.(…).pl przez 10 lat fragmentu fotografii powoda prezentującej portret C. M. w kolorze, w ramach organizowanego przez pozwaną konkursu (pole eksploatacji sieć Internet);
4. zasądzenie od pozwanej (…) Biblioteki Publicznej na rzecz powoda odszkodowania w kwocie 4 800 złotych (2 x 2 400 zł) – wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w zapłacie, liczonymi od odpowiedzi pozwanej z dnia 03.08.2021 r., na wezwanie powoda z wiarygodną wiadomością o bezprawnym charakterze publicznego wystawienia egzemplarza (wykadrowanej i przetworzonej) kolorowej fotografii z wiz. C.M. w 2011 r. na wystawie w Galerii Biblioteki;
5. zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda wszystkich kosztów postępowania, w przypadku zastępstwa procesowego także kosztów pełnomocnika.
Pozwana (…) Biblioteka Publiczna im. (…) wniosła o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie od powódki na jej rzecz kosztów procesu wraz z kosztami zastępstwa procesowego wg. norm przepisanych.
Sąd ustalił następujący stan faktyczny.
Powódka J.P. zajmuje się wykonywaniem artystycznych fotografii portretowych osób powszechnie znanych. W roku 1998 powódka wykonała następującą fotografię przedstawiającą Czesława Miłosza:
Ponadto, w roku 2002 powódka wykonała fotografię o następującym wyglądzie:
(zrzuty ekranu fotografii na stronie internetowej o domenie (…).pl – k. 11-12, zrzut ekranu oferty sprzedaży książki ,,To Miłosz: w fotografii J. P.” – k. 14, zdjęcia przedstawiające zawartość książki – k. 15-16).
W dniu 2 kwietnia 2003 r. Czesław Miłosz wyraził bezterminową zgodę na rozpowszechnianie przez powódkę jego wizerunku na wykonanych przez nią fotografiach w zakresie właściwym dla utworów fotograficznych o charakterze artystycznym i reporterskim. Zgoda nie obejmowała rozpowszechniania wizerunku w jakiejkolwiek przetworzonej lub przekształconej formie oraz na fotografiach wykorzystywanych w ramach działań reklamowych lub promocyjnych (oświadczenie C. M – k. 13 i k. 17).
Powódka w dniu 22 lutego 2017 r. udzieliła jednej z instytucji kultury zezwolenia na korzystanie z dwóch fotografii – po jednym z portretów Wisławy Szymborskiej i C. M. Licencja została udzielona na okres od dnia 29 lutego 2017 r. do dnia 30 grudnia 2017 r. m. in. w zakresie ich publicznego udostępnienia w taki sposób, żeby każdy mógł mieć do niej dostęp. Wynagrodzenie miało jednorazowy charakter i wynosiło 12 087,92 zł (umowa licencyjna z dnia 22 lutego 2017 r. – k. 102-103).
W dniu 1 lipca 2022 r. powódka zawarła z jedną z instytucji kultury umowę licencyjną, zgodnie z którą udzieliła tej instytucji upoważnienia do utrwalania i zwielokrotniania technikami cyfrowymi oraz rozpowszechniania w sieci Internet fotografii przedstawiającej C. M. Licencja została udzielona do dnia 30 czerwca 2024 r., zaś wynagrodzenie miało charakter jednorazowy i wynosiło 3000 zł brutto (umowa licencyjna z dnia 1 lipca 2022 r. – k. 28-30).
W dniu 9 maja 2022 r. powódka zawarła z jedną z instytucji kultury umowę licencyjną, zgodnie z którą udzieliła tej instytucji upoważnienia do wystawienia 1 egzemplarze wydrukowanej i oprawionej czarno-białej fotografii przedstawiającej C. M w ramach działań związanych z popularyzacją literatury i czytelnictwa. Licencja została udzielona do dnia 16 listopada 2025 r., zaś wynagrodzenie miało charakter jednorazowy i wynosiło 3060 zł brutto (umowa licencyjna z dnia 9 maja 2022 r. – k. 31-32 i k. 99-100). W dniu 7 września 2022 r. powódka otrzymała w drodze przelewu bankowego kwotę 3060 zł tytułem ,,rachunek nr 50 licencja na zdjęcie do 5.09.2025” (potwierdzenie transakcji bankowej – k. 34).
Pozwana (…) Biblioteka Publiczna im. (…) w (…) jest posiadającą osobowość prawną instytucją kultury Gminy (…). Jej celem jest zaspokajanie i rozwijanie potrzeb czytelniczych społeczeństwa, wspomaganie systemu edukacji i wychowania oraz upowszechnianie wiedzy i informacji na temat kultury i nauki (wydruk danych o pozwanej z rejestru REGON Głównego Urzędu Statystycznego – k. 8, odpis z księgi rejestrowej Instytucji kultury prowadzonej przez Gminę Miasto (…) – k. 78-82).
W roku 2011 pozwana zorganizowała konkurs na projekt graficzny pt. ,,Teraz Miłosz”. Polegał on na wykonaniu projektu graficznego w dowolnej technice, obrazującego hasło ,,Teraz Miłosz”. Przykładowo mogły to być reklamy obchodów roku Miłosza, portrety poety lub ilustracja jednego z jego utworów. Wszystkie nadesłane prace zostały zaprezentowane na wystawie w Galerii Region (…) Biblioteki Publicznej. Zgłoszenie prac do konkursu równoznaczne było z wyrażeniem zgody na ich nieodpłatne wykorzystywanie do promocji działań Biblioteki oraz na ich publikację na stronach internetowych, w mediach i wykorzystanie w innej formie (plakat reklamujący konkurs ,,Teraz Miłosz” – k. 22 i k. 102, artykuł prasowy pt. ,,Rok Miłosza w (…) Bibliotece Publicznej – k. 23, artykuł na stronie o domenie gk24.pl – k. 24, artykuł prasowy pt. ,,Miłosz graficznie” w gazecie ,,Gość (…..)” – k. 25, regulamin konkursu ,,Teraz Miłosz” – k. 67-68).
Do powyższego konkursu prace zgłosili M. M. i J. C. Praca M. M. o wyglądzie:
zajęła III miejsce, zaś praca J. C. o wyglądzie:
zajęła II miejsce. J. C. wykonał pracę z zastosowaniem komputerowego programu do edycji grafiki modyfikując fragment zdjęcia powódki (wydruk informacji o wynikach konkursu na stronie o domenie biblioteka(…).pl – k. 18, karta zgłoszenia do konkursu M.M. wraz z załącznikiem – k. 70-71, karta zgłoszenia do konkursu J.C. wraz z załącznikiem – k. 72-73, zrzuty ekranu strony o domenie (…).com – k. 87-90).
Wskazane powyżej plakaty zostały opublikowane na stronie internetowej pozwanej, gdzie zostały umieszczone w dniu 14 października 2011 r. i usunięte najwcześniej w dniu 25 lipca 2021 r. Ponadto były obecne na wystawie prac wszystkich uczestników konkursu, która odbyła się w roku 2011 (wydruk strony o domenie biblioteka.(…).pl – k. 19-20, zrzut ekranu wyników wyszukiwania grafiki w portalu Google wykonany dnia 24 lipca 2021 r. – k. 21 i k. 91, artykuł na stronie o domenie gk24.pl – k. 24, artykuł prasowy pt. ,,Rok Miłosza w (…) Bibliotece Publicznej – k. 74-75).
W odpowiedzi na wezwanie powódki (które nie zostało przez powódkę załączone do pozwu) pozwana w piśmie datowanym na dzień 3 sierpnia 2021 r. odmówiła spełnienia zawartych w nim żądań stwierdzając, że sporne plakaty stanowią odrębne utwory oraz, że ewentualne roszczenia powódki uległy już przedawnieniu (pismo pozwanej z dnia 3 sierpnia 2021 r. – k. 26, potwierdzenie odbioru przesyłki pocztowej – k. 27).
Ustalając powyższy stan faktyczny, Sąd oparł się na dokumentach szczegółowo wskazanych przy każdej z okoliczności. Dokumentom tym należało przypisać walor wiarygodności, ponieważ ich autentyczność, prawdziwość i treść nie zostały podważone, zaś na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału Sąd nie uznał, aby ujawniły się jakiekolwiek okoliczności mogące z urzędu budzić co do nich wątpliwości.
Pominięciu podlegał wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego zawnioskowany na okoliczność, czy prace J. C. i M.M. stanowią opracowanie fotografii C. M., autorstwa J. P., czy też odrębne utwory jedynie zainspirowane tymi fotografiami z racji na jego niedopuszczalność i zmierzający jedynie do przedłużenia postępowania. Należy wskazać, że okoliczność posiadania przez wytwór intelektualny statusu opracowania cudzego utworu, czy też utworu inspirowanego stanowi czynność subsumpcji stanu faktycznego pod normy prawne i w konsekwencji należy do oceny leżącej w wyłącznych kompetencjach Sądu. Wskazać należy, że celem powołania dowodu z opinii biegłego nie jest ustalenie faktów istotnych dla rozstrzygnięcia lecz udzielenie sądowi wiadomości specjalnych w takich kwestiach, których wyjaśnienie przekracza zakres wiedzy wynikający z doświadczenia życiowego osób posiadających wykształcenie ogólne. Nie jest natomiast takim celem rozstrzygnięcie zagadnień prawnych, ustalenie obowiązującego stanu prawnego lub zasad stosowania i wykładni prawa (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2017 r., I CSK 447/15, LEX nr 2294412).
Należało mieć też na uwadze, że Sąd, dokonując oceny zgromadzonego materiału po myśli art. 233 § 1 k.p.c., ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału, w tym wyjaśnień informacyjnych stron, oświadczeń, zarzutów przez nie zgłaszanych, jak i ich zachowania się w trakcie procesu (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 marca 1999 r., sygn. akt I PKN 632/98, OSNP z 2000 r., nr 10, poz. 382).
Sąd zważył, co następuje.
Powództwo zasługiwało na uwzględnienie w całości.
Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz. U. 2022 poz. 2509, dalej jako: ,,p.a.p.p.”) przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).
Jednocześnie art. 1 ust. 2 p.a.p.p. wymienia utwory fotograficzne jako przykładowe przedmioty prawa autorskiego.
Dla zakwalifikowania danego dobra niematerialnego jako przedmiotu prawa autorskiego należy wykazać, że jest po pierwsze – rezultatem pracy człowieka, po drugie – przejawem działalności twórczej jako uzewnętrznionego rezultatu procesu intelektualnego, po trzecie – ma indywidualny charakter, po czwarte – jest ustalony. Poprzez ustalenie utworu rozumie się przy tym nie utrwalenie poprzez nadanie postaci materialnej, tylko uzewnętrznienie umożliwiające jego identyfikację oraz poznanie przez inne jak autor osoby. Utwory spełniające te cechy podlegają ochronie niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Nieistotne są także zamiar ich stworzenia, przeznaczenie oraz ewentualna użyteczność (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 2020 r., sygn. akt I CSK 513/18, LEX nr 3044356).
Za przedmiot prawa autorskiego uznaje się tylko taki przejaw ludzkiej aktywności, który choćby w minimalnym stopniu odróżnia się od innych rezultatów takiego samego działania. Przedmiot zatem praw autorskich posiada cechę nowości (oryginalności), której stopień nie ma zasadniczego znaczenia. Warunkiem uznania określonego rezultatu za utwór w ujęciu cytowanego powyżej przepisu jest samodzielne stworzenie przez jego twórcę oznaczonego bytu niematerialnego utrwalonego w dowolny sposób. Jednocześnie wypada zaznaczyć, że nie każdy przejaw działalności twórczej może być uznany za utwór, a jedynie tylko taki przejaw, który posiada cechę go indywidualizującą. Indywidualny charakter utworu występuje, gdy jest w nim odciśnięte osobiste piętno twórcy, w taki sposób, że jest on niepowtarzalny. Innymi słowy utwór cechuje się indywidualnym charakterem jedynie wtedy, kiedy wyróżnia się od innych takich samych przejawów działalności twórczej, w sposób świadczący o jego swoistości, w taki sposób, że nie posiada on swojego odpowiednika w przeszłości i równocześnie znikome jest prawdopodobieństwo stworzenia takiego samego dzieła w przyszłości (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 16 grudnia 2020 r., sygn. akt V AGa 652/18, Legalis, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24 listopada 2022 r., V ACa 519/21, LEX nr 3450528).
Jednocześnie należy podkreślić, że wykreowanie utworu jest rezultatem jedynie takiego procesu intelektualnego, który jest subiektywnie nowy dla samego twórcy. Proces twórczy powinien być wynikiem samodzielnego wysiłku umysłowego człowieka, brać początek w umyśle twórcy, zaś rezultat działalności twórczej powinien być dla niego poprzednio nieznany (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 27 czerwca 2017 r., I ACa 1298/16, LEX nr 2672999). Także na gruncie prawa unijnego, na potrzeby dokonania prounijnej wykładni prawa krajowego, wskazuje się, że cechą konstytuującą określone działanie jako twórcze jest fakt wykreowania nowego wytworu intelektu w warunkach swobody wyboru co do formy dzieła, co też zachodzi w sytuacji samodzielnego kształtowania przez twórcę formy w drodze własnych wyborów (Z. Okoń, Prounijna wykładnia przesłanki twórczości i indywidualności utworu, ZNUJ. PPWI 2022, nr 3, s. 18-45.).
W odniesieniu do fotografii jako utworu elementem twórczym jest wybór, albowiem to w jego wyniku dochodzi do nadania mu niepowtarzalnego piętna osobowości autora. Wspomniany wybór może dotyczyć uporządkowania i aranżacji przedmiotu fotografowania, kompozycji kadru, momentu fotografowania, przedstawienia perspektywy, ostrości obrazu, jego głębi, a także przyjętej skali natężenia światła, jasności, zastosowania efektów specjalnych oraz zabiegów zmierzających do nadania fotografii określonego charakteru. Fotografię, aby mogła być uznana za utwór podlegający ochronie, musi cechować inwencja twórcza autora, wynikająca z jego samodzielności artystycznej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2002 r., sygn. akt III CKN 1096/00, LEX nr 81369, wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 12 września 2016 r., I ACa 942/15, LEX nr 2209926).
Poza przypadkami skrajnymi bardzo trudno jest wśród przeprowadzić rozgraniczenie na fotografie chronione i niechronione (por. J. Barta, R. Markiewicz, A. Matlak, A. Niewęgłowski, M. Poźniak-Niedzielska [w:] J. Barta, System Prawa Prywatnego, t. 13, Warszawa 2017, s. 49).
Przypadek rozpoznawany w niniejszej sprawie uznać należało za należący do tych, które bez wątpienia są utworami i podlegają ochronie wyznaczonej przez granice p.a.p.p. Sporne fotografie przedstawiające wizerunek C. M są bowiem ustalonym i utrwalonym rezultatem pracy człowieka – powódki. Zdjęcia te mają charakter twórczy i indywidualny. Nie wykonano ich przy zachowaniu kadrowania typowego dla fotografii portretowej o charakterze rejestracyjnym, a także posłużono się zróżnicowaną głębią ostrości w celu nadania zdjęciom perspektywy. Co więcej ustawienie fotografowanego wskazuje, że powódka zabiegała o przybranie przez niego określonej pozycji dla polepszenia efektów zdjęć, nadto umieszczenie głowy i dłoni w obszarze fotografii wskazuje na fakt konieczności specyficznego ustawienia aparatu. Co więcej, zdjęcie przedstawiające C. M pochylonego nad kartkami papieru z piórem w ręku, nawiązuje do jego poetyckich umiejętności i profesji, zaś drugie z nich przedstawia poetę znajdującego się w zadumie, co nawiązuje do przedmiotu jego twórczości.
Według art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a.p.p. uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać naprawienia wyrządzonej szkody poprzez zapłatę
sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu.
Legitymację czynną do wystąpienia z powództwem o naruszenie autorskich praw majątkowych ma twórca, jego następca prawny (nabywca praw autorskich majątkowych, spadkobierca) lub podmiot pierwotnie nabywający prawa autorskie (pracodawca w przypadku oprogramowania komputerowego – art. 74 ust. 3 p.a.p.p.), jak również licencjobiorca wyłączny (w zakresie objętym umową licencyjną), chyba że umowa licencyjna stanowi inaczej (art. 67 ust. 4 pr.aut.) P. Podrecki [w:] Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. D. Flisak, Warszawa 2015, art. 79, LEX; J. Błeszyński [w:] Prawo autorskie. System Prawa Prywatnego, tom 13, red. J. Barta, Warszawa 2017, art. 79, Legalis; J. Barta, R. Markiewicz [w:] M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, K. Felchner, E. Traple, J. Barta, R. Markiewicz, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, Warszawa 2011, art. 79, LEX).
W okolicznościach niniejszej sprawy nie budziło wątpliwości, że to powódka jest autorką spornych fotografii. Na autorstwo powódki wskazuje niewątpliwie umieszczenie zdjęcia na prowadzonej przez nią stronie internetowej o domenie (…).pl, a także opatrzenie go sformułowaniem wskazującym powódkę jako autorkę fotografii. Ponadto, autorstwo powódki było okolicznością bezsporną niekwestionowaną przez pozwaną, dlatego też brak jest potrzeby dalszego dogłębnego pochylania się nad tą kwestią.
Zgodnie z art. 17 p.a.p.p., jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.
Najbardziej typową odpowiedzią na pytanie, co oznacza naruszenie autorskich praw majątkowych, byłoby stwierdzenie, że jest to korzystanie z utworu (elementów twórczych utworu) bez zgody uprawnionego lub bez możliwości powołania się na podstawę ustawową (znajdującą się w ramach przepisów o dozwolonym użytku). Inaczej mówiąc, naruszenie występuje w przypadku, gdy dochodzi do korzystania z elementów twórczych utworu bez zgody uprawnionego, jeśli równocześnie korzystający nie może powołać się na podstawę ustawową legitymizującą takie korzystanie (por. A. Matlak, T. Targosz, E. Traple [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych [w:] Ustawy autorskie. Komentarze. Tom II, red. R. Markiewicz, Warszawa 2021, art. 79, uwaga 2, LEX).
W przełożeniu powyższych rozważań na stan faktyczny niniejszej sprawy należało w pierwszej kolejności wskazać, że twórczymi elementami fotografii:
są zestawione ze sobą łącznie czarno-biała kolorystyka, umieszczenie głowy poety w lewym górnym roku oraz wskazujące na zadumę mimika twarzy i umieszczenie dłoni, zaś twórczymi elementami fotografii:
są zestawione ze sobą łącznie perspektywa głębi, przyciemnienie tła, pozycja poety sprawiająca wrażenie pochylenia nad kartkami papieru, umieszczenie pióra w dłoni nad tym kartkami nawiązujące do profesji poety oraz poważny wyraz twarzy nawiązujący do powagi twórczości C. M.
Zauważyć także należy, że opublikowane przez pozwaną plakaty zawierają większość ze wskazanych powyżej twórczych elementów utworów powódki. Pierwszy z plakatów stanowi niemalże kopię zdjęcia powódki, z taką różnicą, że wizerunek poety oraz tło zostały uzupełnione o elementy mozaiki składającej się z małych kwadratowych i prostokątnych fotografii. Drugi natomiast powstał w wyniku zastosowania funkcji komputerowego programu do edycji grafiki w ten sposób, że działaniu programu poddany został fragment utworu powódki. W wyniku tego działania plakat zawiera wyraźnie dostrzegalny wizerunek pochylonego C. M. skonstruowany z wielu wielokątów, aczkolwiek większych niż w przypadku mozaiki widocznej na pierwszym plakacie. Wyraźnie widoczne jest również przyciemnione tło oraz poważny wyraz twarzy poety. Brak jest natomiast elementów pióra i kartek papieru nawiązujących do profesji poety.
W oparciu o powyższe Sąd uznał, że pierwszy z plakatów jedynie nieznacznie odróżnia się od utworu powódki dodatkowo powielając wszystkie elementy twórcze. Nie zmienia tego fakt dodania efektu mozaiki, który to nie zmienia wydźwięku, ani ogólnego wrażenia zdjęcia w percepcji odbiorcy. W dalszym ciągu dominują czarno-biała kolorystyka, umieszczenie głowy poety w lewym górnym roku oraz wskazujące na zadumę mimika twarzy i umieszczenie dłoni, zaś skonstruowanie plakatu z wykorzystaniem malutkich zdjęć, co rzecz jasna stanowi element twórczy, nie powoduje eliminacji, czy nawet zmniejszenia znaczenia i rangi w/w elementów dominujących.
W kontekście drugiego z plakatów należy zauważyć, że również powiela on twórcze elementy utworu powódki, aczkolwiek nie wszystkie. Brak jest, jak już wskazano przedstawienia pióra i kartek papieru nawiązujących do profesji poety, zaś dostrzegalne są przyciemnione tło oraz poważny wyraz twarzy poety. Plakat i fotografia tożsame są także w obszarze kolorystyki sylwetki Czesława Miłosza. Wyraźną różnicą jest natomiast skonstruowanie przedmiotu plakatu z figur geometrycznych w postaci wielokątów przez co wizerunek poety jest mniej wyraźny niż na zdjęciu.
Podsumować w tym miejscu należy, że plakaty rozpowszechniane przez pozwaną posiadały twórcze cechy i elementy utworów powódki. Jednocześnie pozwana nie dysponowała zgodą powódki zarówno na rozpowszechnienie jej utworów, jak i rozpowszechnianie ich przeróbek.
Sąd uznał za chybione podniesione przez pozwaną argumenty, jakoby działania pozwanej nie były bezprawne z racji na okoliczność, iż sporne plakaty stanowią odrębne utwory (zależne lub inspirowane) i w konsekwencji pozwana działała w ramach wykonywania praw autorskich majątkowych względem tych plakatów.
Zgodnie z art. 2 ust. 1 p.a.p.p. opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego. Według art. 2 ust. 2 p.a.p.p. rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawo zależne), chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły. W przypadku baz danych spełniających cechy utworu zezwolenie twórcy jest konieczne także na sporządzenie opracowania.
Art. 2 ust. 4 p.a.p.p. stanowi z kolei, że za opracowanie nie uważa się utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem. Opracowanie utworu jest działaniem takiego rodzaju, w wyniku którego powstaje utwór zawierający jednocześnie cechy twórcze utworu podlegającego opracowaniu, jak również dodatkowe, nowe elementy twórcze pochodzące od osoby dokonującej opracowania, które całościowo tworzą nowy przedmiot prawa autorskiego. Doktryna wskazuje, że chodzi tu o działania twórcze przekształceniowe podejmowane na utworze wyjściowym, których efektem końcowym jest zupełnie nowy przedmiot, manifestujący twórczość i indywidualność autora opracowania, przy czym opracowanie, aby stało się przedmiotem prawa autorskiego, musi wykazywać własne cechy twórcze (E. Laskowska-Litak [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych [w:] Ustawy autorskie. Komentarze. Tom I, red. R. Markiewicz, Warszawa 2021, art. 2.).
Innymi słowy opracowanie zakłada przejęcie elementów posiadających indywidualny i twórczy charakter z cudzego dzieła w stopniu pozwalającym je rozpoznać w stworzonym utworze zależnym. Opracowanie jest połączeniem cudzego działa z własną twórczością (A. Niewęgłowski [w:] Prawo autorskie. Komentarz, Warszawa 2021, art. 2.).
W związku z powyższym jako oczywisty jawi się wniosek, według którego nie każde wprowadzenie zmian do cudzego utworu powoduje powstanie nowego przedmiotu prawa autorskiego. Wszystko zależy od charakteru zmian. Ilekroć posiadają indywidualny i twórczy charakter, mamy do czynienia z opracowaniem o statusie utworu.
Podkreślić należy, że rozporządzanie i korzystanie z utworu zależnego jest uzależnione od zgody twórcy utworu pierwotnego, w związku z czym eksploatacja utworu macierzystego przez korzystanie z opracowania bez zgody twórcy pierwotnego rodzi po jego stronie roszczenia z tytułu naruszenia praw autorskich (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2011 r., IV CSK 274/10, OSNC-ZD 2011, nr 4, poz. 81.).
Zważywszy, że autor opracowania czerpie z cudzej twórczości, inkorporując jej chronione elementy, przetwarzając je i scalając ze swoim własnym wytworem intelektualnym, każda eksploatacja takiego utworu stanowi równocześnie eksploatację utworu pierwotnego. Tym samym udzielenie zezwolenia pozostaje czynnością o charakterze konstytutywnym dla możliwości wykonywania autorskich praw majątkowych, a sankcją dla braku zezwolenia jest bezprawny charakter naruszenia praw autorskich twórcy utworu macierzystego.
Od opracowania odróżnia się utwór inspirowany, powstający na skutek twórczego zmodyfikowania elementów dzieła inspirującego w ten sposób, że o charakterze dzieła inspirowanego decydują już jego własne, indywidualne cechy, a nie elementy przejęte. W związku z tym nie wykorzystuje on elementów twórczych utworu pierwotnego, czerpiąc z niego jedynie natchnienie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 2014 r., I CSK 539/13, LEX nr 1532942).
W przełożeniu powyższego na grunt niniejszej sprawy należało uznać, że plakat o wyglądzie:
stanowi połączenie dominujących twórczych elementów fotografii powódki, które zostały jedynie w odmienny sposób wyrażone przez twórcze działanie M. M. polegające na skonstruowaniu grafiki stanowiącej w istocie fotografię powódki, lecz wykonanej z użyciem malutkich fotografii o ,,mozaikowym” charakterze, wskutek czego plakat nie stanowi ,,czystego” obrazu wizerunku poety. Skonstruowanie plakatu w sposób, w jaki uczyniła to M.M. niewątpliwie ma twórczy i indywidualny charakter, albowiem dotychczas nie powstało tożsame przedstawienie wizerunku C. M. oraz małe jest prawdopodobieństwo dokonania tego w przyszłości przez inną osobę. Ponadto element ,,mozaiki” fotograficznej wyróżnia takowy plakat z grona innych grafik prezentujących Miłosza oraz naznaczone jest unikalnymi umiejętnościami i pomysłem autorki. Nie ulega zatem wątpliwości, że plakat Magdy Małeckiej stanowi utwór będący opracowaniem zdjęcia powódki. W odniesieniu do plakatu o wyglądzie:
stanowi on również rezultat pracy człowieka – J. C., cechuje go indywidualny charakter, gdyż podobne przedstawienie C. M. w przeszłości nie powstało i znikome jest prawdopodobieństwo jego stworzenia w przyszłości. Rezultat pracy autora ma również twórczy charakter przejawiający się w skonstruowaniu wizerunku C.M. z użyciem czworokątów. Jednocześnie w/w plakat powiela, jak już wspomniano, twórcze cechy fotografii powódki w postaci przyciemnionego tła, poważnego wyrazu twarzy poety oraz głębi perspektywy. Nie ulega zatem wątpliwości, że stanowiąc uzupełnienie utworu powódki własną twórczością autora, plakat ten stanowi opracowanie będąc jednocześnie utworem.
Twórcy wskazanych powyżej opracowań wyrazili zgodę na nieodpłatne wykorzystanie ich przez pozwaną do promocji działań pozwanej, w tym publikacji, umieszczenia ich na stronach internetowych, w mediach i wykorzystania w innej formie. Jednocześnie twórcy opracowań nie dysponowali zgodą powódki na rozporządzanie i korzystanie z tych opracowań.
Przypomnieć należy, że opracowania stanowiące tzw. utwory zależne zawierają w sobie twórcze i tym samym chronione elementy utworu macierzystego, w związku z czym każda eksploatacja opracowania jest równocześnie korzystaniem z utworu pierwotnego. Celem zgodnego z prawem korzystania z opracowania podmiot go eksploatujący winien uzyskać zgodę uprawnionego do utworu macierzystego.
W niniejszej sprawie pozwana nie dysponowała zgodą powódki na jakiekolwiek korzystanie, w tym rozpowszechnianie w sieci Internet i publiczne wystawienie, z fotografii przedstawiających C. M. Nie uzyskała również zgody na korzystanie z utworów stanowiących opracowania fotografii powódki. Podkreślenia wymaga, że udzielenie przez twórców zgody na wykorzystanie prac nie mogło zostać uznane za skuteczne, albowiem oni sami nie dysponowali zgodą powódki. Wyrażenie zgody na korzystanie ze stworzonych opracować stanowi akt rozporządzania utworem zależnym, a czynność ta wymaga zgody uprawnionego do utworu pierwotnego. Z racji, że M. M. i J. C. wykonali swoje plakaty bez wiedzy powódki nie uzyskując zgody na jakąkolwiek ingerencję w integralność jej utworów, w tym stworzenie utworów zależnych oraz zgody na rozporządzanie tymi utworami, to nie mogli oni również skutecznie udzielić zgody na korzystanie z nich pozwanej.
W tym miejscu wypada wskazać, iż sporne plakaty zawierały twórcze elementy utworów powódki, co też wykluczyło możliwość uznania ich za utwory inspirowane, które ze swej istoty czerpią jedynie natchnienie z cudzych utworów nie powielając ich cech twórczych.
W związku z powyższym, działanie pozwanej nie mogło zostać uznane za działanie w granicach wykonywania praw autorskich praw majątkowych do utworów stanowiących opracowania fotografii powódki oraz utworów stanowiących dzieło jedynie inspirowane jej twórczością.
Nie istnieje też żadna podstawa ustawowa w ramach przepisów o dozwolonym użytku, która pozwalałaby pozwanemu na korzystanie z utworu powódki.
Zgodnie z art. 27 p.a.p.p., instytucje oświatowe oraz podmioty, o których mowa w art. 7 ust. 1 pkt 1, 2 i 4-8 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, mogą na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia działalności naukowej korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów.
Według art. 6 ust. 1 pkt 13 p.a.p.p., instytucją oświatową są jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (Dz. U. z 2021 r. poz. 1082, z późn. zm.), a także szkoły, zespoły szkół oraz szkoły polskie, o których mowa w art. 4 pkt 29d tej ustawy, oraz szkoły podoficerskie, ośrodki szkolenia lub centra szkolenia, o których mowa w art. 91 ustawy z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (Dz. U. poz. 655, 974 i 1725).
Zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 900), system oświaty obejmuje przedszkola, szkoły, placówki oświatowo- wychowawcze, placówki kształcenia ustawicznego oraz centra kształcenia zawodowego, umożliwiające uzyskanie i uzupełnienie wiedzy, umiejętności i kwalifikacji zawodowych, placówki artystyczne – ogniska artystyczne umożliwiające rozwijanie zainteresowań i uzdolnień artystycznych, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, w tym poradnie specjalistyczne udzielające dzieciom, młodzieży, rodzicom i nauczycielom pomocy psychologiczno-pedagogicznej, a także pomocy uczniom w wyborze kierunku kształcenia i zawodu, młodzieżowe ośrodki wychowawcze, młodzieżowe ośrodki socjoterapii, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze oraz specjalne ośrodki wychowawcze dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania, a także ośrodki rewalidacyjno-wychowawcze umożliwiające dzieciom i młodzieży, o których mowa w art. 36 ust. 17 tej ustawy, a także dzieciom i młodzieży z niepełnosprawnościami sprzężonymi, z których jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna, realizację odpowiednio obowiązku, o którym mowa w art. 31 ust. 4 tej ustawy, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki, placówki zapewniające opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania, placówki doskonalenia nauczycieli, biblioteki pedagogiczne, kolegia pracowników służb społecznych.
Z kolei podmioty, o których mowa w art. 7 ust. 1 pkt 1, 2 i 4-8 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 742) to uczelnie, federacje podmiotów systemu szkolnictwa wyższego i nauki, instytuty naukowe PAN, instytuty badawcze, międzynarodowe instytuty naukowe utworzone na podstawie odrębnych ustaw działające na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, Centrum Łukasiewicz, instytuty działające w ramach Sieci Badawczej Łukasiewicz, Polska Akademia Umiejętności i inne podmioty prowadzące głównie działalność naukową w sposób samodzielny i ciągły.
Przepis art. 27 p.a.p.p. tworzy zamknięty katalog instytucji oświatowych i naukowych, które są uprawnione do korzystania z dozwolonego użytku edukacyjnego i naukowego (por. B. Błońska [w:] Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, red. W. Machała, R. M. Sarbiński, Warszawa 2019, art. 27, uwaga 5, LEX). Nie ulega przy tym wątpliwości, że pozwana jako publiczna biblioteka zajmująca się głównie nieodpłatnym wypożyczaniem zbiorów nie należy do podmiotów wskazanych w art. 27 p.a.p.p., a zatem nie mogła ona korzystać z utworu powódki z powołaniem na ten przepis p.a.p.p.
Według art. 28 ust. 1 p.a.p.p. instytucje oświatowe, uczelnie, instytuty badawcze prowadzące działalność, o której mowa w art. 2 ust. 3 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych (Dz.U. z 2022 r. poz. 498), instytuty naukowe Polskiej Akademii Nauk prowadzące działalność, o której mowa w art. 50 ust. 4 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk (Dz. U. z 2020 r. poz. 1796), biblioteki, muzea oraz archiwa mogą:
użyczać, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarze utworów rozpowszechnionych, zwielokrotniać utwory znajdujące się we własnych zbiorach w celu uzupełnienie, zachowania lub ochrony tych zbiorów, udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie tych jednostek – jeżeli czynności te nie są dokonywane w celu osiągnięcia bezpośredniej lub pośredniej korzyści majątkowej.
Nie ulega zatem wątpliwości, że pozwana nie posługiwała się plakatami w sposób określony w w/w przepisie, tj. nie użyczyła egzemplarzy plakatów odbiorcy, plakaty te nie znajdowały się w jej zbiorach oraz nie zwielokrotniła ich na potrzeby uzupełnienia, zachowania, czy ochrony jej zbiorów. W ślad za tym można stwierdzić, że nie udostępniła tych plakatów w systemie informatycznym jako elementu zbioru, zwłaszcza, że do zbiorów bibliotek należą książki, a więc utwory słowne ucieleśnione w postaci tekstu naniesionego na kartki papieru, nie zaś fotografie, plakaty, obrazy, czy inne utwory graficzne. Tym samym nie działa w ramach dozwolonego użytku, o którym mowa w art. 28 p.a.p.p.
Zgodnie z art. 29 p.a.p.p. wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.
Należy podkreślić, że sposób redakcji w/w przepisu jednoznacznie wskazuje, że z tzw. prawa cytatu można skorzystać posługując się całością cudzego rozpowszechnionego utworu plastycznego jedynie w celu dokonania wyjaśnienia, polemiki, analizy krytycznej lub naukowej jako elementem tworzonego przez siebie utworu. W realiach niniejszej sprawy sposób wykorzystania zdjęcia nie był aktem kreacji utworu pozwanej i nie miał na celu wyjaśnienia, polemiki, analizy krytycznej lub naukowej, dlatego też Sąd uznał, że działanie pozwanej nie mieściło się w granicach dopuszczalnego użytku w ramach prawa cytatu.
Zgodnie z art. 31 ust. 1 p.a.p.p. wolno korzystać z utworów podczas ceremonii religijnych oraz oficjalnych uroczystości organizowanych przez władze publiczne, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie pośrednio lub bezpośrednio korzyści majątkowej. Za oczywiste uznać należy, że organizowana przez pozwaną wystawa poświęcona Czesławowi Miłoszowi nie stanowiła ceremonii religijnej, ani też nie stanowiła uroczystości państwowej, zaś pozwana nie jest organem władzy publicznej, stąd też nie sposób uznać, żeby działała ona w granicach dozwolonego użytku z w/w przepisu.
Po myśli art. 333 ust. 1 p.a.p.p. wolno korzystać z utworów w celu reklamy publicznie dostępnej wystawy lub publicznej sprzedaży utworów, w zakresie uzasadnionym promocją tej wystawy lub sprzedaży, z wyłączeniem innego handlowego wykorzystania. Według art. 333 ust. 2 p.a.p.p. korzystanie to dotyczy w szczególności publicznie dostępnych wystaw w muzeach, galeriach, salach wystawowych i obejmuje korzystanie z utworów w ogłoszeniach, katalogach i innych materiałach rozpowszechnianych dla promocji wystawy lub sprzedaży oraz wystawienie lub inne udostępnianie egzemplarzy utworów dla tych celów.
W rozpoznawanej sprawie opublikowanie plakatów w sieci Internet i ich publiczne przedstawienie na wystawie nie miało na celu reklamy żadnego wydarzenia, w tym organizowanej wystawy, a jedynie było nośnikiem informacji o wynikach zorganizowanego konkursu, stąd też pozwana nie mogła działać w granicach dozwolonego użytku z art. 33 3 ust. 1 p.a.p.p.
Należy przy tym mieć na uwadze, że można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości. Twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 34 p.a.p.p.), zaś dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy (art. 35 p.a.p.p.).
Należy bowiem zauważyć, że każdy stypizowany rodzaj dozwolonego użytku, podlega ocenie pod kątem normalnego korzystania z utworu lub godzenia w słuszne interesy twórcy. W związku z tym można uznać za niedozwolone działanie formalnie zgodne ze szczegółowymi postaciami dozwolonego użytku, jednak zarazem naruszające słuszne interesy twórcy i reguły normalnego korzystania z utworu.
W kontekście stanu faktycznego niniejszej sprawy należy zwrócić uwagę, że dozwolony użytek narusza interesy twórcy, po pierwsze, gdy prowadzi do nieoczekiwanego w danych okolicznościach, nieuzasadnionego wzbogacenia się korzystającego kosztem podmiotu praw autorskich. Po drugie, dozwolony użytek nie może naruszać dóbr osobistych twórcy, których naruszenie ma miejsce przykładowo wówczas, gdy podczas korzystania z dzieła zaniechano oznaczenia autora utworu (A. Niewęgłowski [w:] Prawo autorskie. Komentarz, Warszawa 2021, art. 35, wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 28 stycznia 2019 r., V ACa 492/18, LEX nr 2673413).
W niniejszej sprawie działania pozwanej godziły również w słuszne interesy twórcy utworu pierwotnego – powódki, albowiem rozpowszechniała ona plakaty stanowiące opracowania dokonane z ingerencją w integralność i strukturę jej fotografii bez jej zgody, czym doszło do zerwania więzi powódki z jej utworami. To z kolei godziło w dobra osobiste powódki względem jej utworów. Zgodnie bowiem z art. 16 pkt. 3 p.a.p.p. jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania. Tym samym, nawet gdyby w niniejszej sprawie zachodził co najmniej jeden z przypadków dozwolonego użytku – a co nie miało miejsca – to i tak działanie pozwanej nie mogłoby zostać uznane za dopuszczalne z uwagi na naruszenie słusznego interesu twórcy – powódki.
Zgodnie z art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a.p.p., uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa, naprawienia wyrządzonej szkody poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu.
Po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 czerwca 2015 r. (sygn. akt SK 32/14, Dz.U.2015/932) oraz wyroku Trybunału Sprawiedliwości Europejskiej z dnia 25 stycznia 2017 r. (C-367/15, ZOTSiS 2017/1/I-36) i wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 5 listopada 2019 r. (sygn. akt P 14/19, Dz.U.2019/2193) naprawienie szkody na podstawie art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b p.a.p.p. następuje na zasadach ogólnych odpowiedzialności cywilnej albo przez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności stosownego wynagrodzenia, które byłoby należne z tytułu udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie utworu.
Jednocześnie należy podkreślić, że przy ustalaniu stosownego wynagrodzenia w pierwszej kolejności należy odwołać się do opłat licencyjnych pobieranych w podobnych sprawach przez powoda. Dopiero w sytuacji braku odpowiednich umów z innymi podmiotami lub niewiarygodności tych umów należało by sięgnąć po inne podstawy ustalenia stosownego wynagrodzenia, w tym np. stawki stosowane w obrocie w odniesieniu do danej kategorii utworów. Jest oczywistym, że stawki wynikające z zatwierdzonych tabel wynagrodzeń stosuje się wprost tylko do umów, których stroną jest organizacja zarządzania zbiorowego. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby te tabele mogły być odpowiednio stosowane również przy ustalaniu stosownego wynagrodzenia w sporach bez udziału organizacji zbiorowego zarządzania (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 2 września 2020 r., I AGa 164/19, LEX nr 3187426).
Charakterystyczne dla roszczenia o zapłatę dwukrotności stosownego wynagrodzenia jest to, że uprawniony nie musi udowadniać ani winy naruszyciela ani szkody. Ustawodawca, przyznając poszkodowanemu roszczenie o zapłatę dwukrotności stosownego wynagrodzenia, nie wymienia winy wśród przesłanek powstania takiego roszczenia, a także nie podaje żadnych przesłanek egzoneracyjnych, które by je unicestwiały, dlatego też należy przyjąć jako zasadę odpowiedzialności zasadę bezprawności (tak A. Matlak, T. Targosz, E. Traple [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych [w:] Ustawy autorskie. Komentarze. Tom II, red. R. Markiewicz, Warszawa 2021, art. 79, uwaga 105, LEX).
Powódka zasadniczo należycie wykazała zasadność roszczeń odszkodowawczych także co do wysokości. Z zaoferowanych przez nią umów licencyjnych w oczywisty sposób wynika, że za upoważnienie do posługiwania się fotografiami C. M w formie rozpowszechniania w Internecie i ich publicznego wystawienia udzielanymi na okres 2 lub 3 lat uzyskała ona tytułem licencji kwoty rzędu od 3000 zł do 3060 zł. Ponadto tytułem jednorazowego publicznego wystawienia dwóch fotografii, w tym jednej przedstawiającej C. M., powódka uzyskała wynagrodzenie licencyjne w wysokości 12 087,92 zł.
W niniejszej sprawie doszło do naruszenia praw autorskich majątkowych powódki względem dwóch fotografii, przy czym względem każdej z nich naruszenie obejmowało dwa pola eksploatacji tj. rozpowszechnianie w sieci Internet przez okres co najmniej 10 lat oraz jednokrotne publiczne wystawienie. W związku z tym względem każdego z tych naruszeń na każdym polu eksploatacji powódka uprawniona była do wystąpienia z osobnym roszczeniem odszkodowawczym.
Powódka wystąpiła łącznie z czterema roszczeniami o zapłatę, mianowicie kwot:
1. 6 000 złotych (tj. 2 x 3 000 zł) – wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w zapłacie, liczonymi od odpowiedzi pozwanej z dnia 03.08.2021 r., na wezwanie powoda z wiarygodną wiadomością o bezprawnym charakterze rozpowszechniania przez 10 lat (od 2011 r. do 2021 r.) czarno-białej fotografii powoda przedstawiającej C. M., w sieci Internet, na stronie biblioteka.(…)…pl, w ramach organizowanego przez pozwaną konkursu;
2. 4 800 złotych (2 x 2 400 zł) – wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w zapłacie, liczonymi od odpowiedzi pozwanej z dnia 03.08.2021 r., na wezwanie powoda z wiarygodną wiadomością o bezprawnym charakterze publicznego wystawienia egzemplarza czarno-białej fotografii powoda z wiz. C. M. (w przetworzonej formie) na wystawie zorganizowanej w Galerii Region w siedzibie biblioteki, w ramach organizowanych przez pozwaną w 2011 r. wydarzeń zw. z Rokiem Miłosza i konkursu na plakat graficzny;
3. 6 000 złotych (tj. 2 x 3 000 zł), wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w zapłacie, liczonymi od odpowiedzi pozwanej z dnia 03.08.2021 r., na wezwanie powoda z wiarygodną wiadomością o bezprawnym charakterze rozpowszechniania w Internecie na stronie (…).pl przez 10 lat fragmentu fotografii powoda prezentującej portret C. M., w kolorze, w ramach organizowanego przez pozwaną konkursu (pole eksploatacji sieć Internet);
4. 4 800 złotych (2 x 2 400 zł) – wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w zapłacie, liczonymi od odpowiedzi pozwanej z dnia 03.08.2021 r., na wezwanie powoda z wiarygodną wiadomością o bezprawnym charakterze publicznego wystawienia egzemplarza (wykadrowanej i przetworzonej) kolorowej fotografii z wiz. C. M., w 2011 r. na wystawie w Galerii Biblioteki;
Każda ze wskazanych powyżej kwot mieści się w granicach dwukrotności wynagrodzeń licencyjnych uzyskiwanych przez powódkę tytułem udzielenia zgody na korzystanie z jej fotografii na odpowiednich polach eksploatacji. Należy bowiem zauważyć, że dwukrotność kwot 3 000 zł i 3 060 zł wynosi odpowiednio 6 000 zł i 6 120 zł, w związku z czym kwoty 6 000 zł i 4 800 zł nie przekraczają tych wskazanych powyżej. Dlatego też roszczenia powódki jawią się jako wykazane również co do wysokości.
O odsetkach ustawowych od orzeczono zgodnie z żądaniem na podstawie art. 481 § 1 i 2 zd. 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. 2022 poz. 1360, dalej jako: ,,k.c.”), według którego jeśli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, a jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była z góry oznaczona, należą się odsetki ustawowe za opóźnienie w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktów procentowych. Wymagalność tego roszczenia należało ocenić w świetle treści art. 455 k.c., zgodnie z którym, jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Po upływie terminu do spełnienia świadczenia odszkodowawczego wyrażonego w pieniądzu aktualne stają się także roszczenia odsetkowe za opóźnienie, o jakich mowa w art. 481 k.c.
Powódka wezwała do zapłaty na jej rzecz odszkodowania pismem doręczonym stronie pozwanej dnia 23 lipca 2021 r., zaś ta odmówiła spełnienia jej żądań dnia 3 sierpnia 2021 r. Dlatego też roszczenia w powyższym zakresie stały się wymagalne tego właśnie dnia, w konsekwencji czego opóźnienie zaistniało również w tym dniu, co uzasadniało zasądzenie odsetek od dnia 3 sierpnia 2021 r. do dnia zapłaty.
Podniesiony przez pozwaną zarzut przedawnienia nie okazał się zasadny. W pierwszej kolejności wskazać należy, że p.a.p.p. nie zawiera unormować w przedmiocie przedawnienia roszczeń z niej wynikających, co implikuje konieczność powołania się na przepisy ogólne o przedawnieniu roszczeń. Równocześnie naruszenie autorskich praw majątkowych stanowi czyn niedozwolony. Roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, zgodnie z art. 442 (1) § 1 k.c., ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.
Niemniej jednak zgodnie z art. 442(1) § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. 2022 poz. 1360, dalej jako: ,,k.c.”) jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.
W konsekwencji powyższego uzasadnione jest stwierdzenie, że ustalenie, iż zachowanie powodujące szkodę należy jednocześnie zakwalifikować jako czyn stypizowany w ustawie karnej jako występek lub zbrodnia powoduje, że termin przedawnienia roszczenia o naprawienie takiej szkody wynosi 20 lat i rozpoczyna biec w momencie zaistnienia w/w zachowania.
Należy także zauważyć, że dla ustalenia zaistnienia faktu zbrodni lub występku, jako przyczyny szkody, nie jest wymagane, by sprawca został skazany prawomocnym wyrokiem w postępowaniu karnym. Sąd orzekający w sprawie cywilnej może dokonać w tym zakresie własnych ustaleń i dokonać kwalifikacji prawnej czynu kierując się regułami prawa karnego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 8 listopada 2012 r., I ACa 414/12, LEX nr 1246845).
W odniesieniu do odpowiedzialności osób prawnych przepis art. 442(1) § 2 k.c. ma zastosowanie, gdy szkoda wynikła z przestępstwa niezależnie od tego, czy poszkodowany skieruje roszczenie do sprawcy przestępstwa, czy przeciwko innej osobie odpowiedzialnej za szkodę na gruncie prawa cywilnego. Dlatego też nie jest istotne czy osoba zobowiązana do naprawienia szkody była bezpośrednim sprawcą przestępstwa. Istotne jest bowiem tylko to, czy szkoda była wynikiem zbrodni lub występku. Stąd też uznać należy, że w/w przepis może znajdować zastosowanie także względem roszczeń skierowanych do osób prawnych (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 października 2005 r., III CK 171/05, LEX nr 346045, wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 7 marca 2018 r., I ACa 1161/27, LEX nr 2648633).
Art. 1 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1138, określanej dalej jako: ,,k.k.”) stanowi, że nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Zgodnie natomiast z art. 1 § 3 k.k. nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu.
Zgodnie z art. 7 § 1 k.k. przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem. Według art. 7 § 2 k.k. zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 labo karą surowszą, z kolei po myśli art. 7 § 3 k.k. występkiem jest czyn zabroniony zagrożony karą grzywny powyżej 30 stawek dziennych albo powyżej 5000 złotych, karą ograniczenia wolności przekraczającą miesiąc albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.
Zgodnie z art. 9 § 1 k.k. czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi, natomiast według art. 9 § 2 k.k. czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.
Powyższe pozwala na stwierdzenie, że dla stwierdzenia bytu przestępstwa nie jest wystarczające wykazanie jedynie, że dane zachowanie wypełniło znamiona ustawowe czynu zabronionego, stypizowanego w ustawie karnej jako przestępstwo. Konieczne jest do tego bowiem jednocześnie wykazanie, że czyn odznaczał się ponadto bezprawnością, społeczną szkodliwością w stopniu wyższym niż znikomy oraz wykazanie, że sprawca ponosił w czasie jego popełnienia winę.
Znajduje to potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który wielokrotnie stwierdzał, że posłużenie się przez ustawodawcę w treści art. 442(1). § 2 k.c. pojęciami zbrodni i występku wskazuje, że okres 20-letni termin przedawnienia znajdzie zastosowanie jedynie w przypadku przestępstw, nie zaś szerszej kategorii czynów zabronionych. Materialne uzasadnienie wydłużenia terminu przedawnienia leży właśnie w określonym stopniu winy i społecznej szkodliwości przestępstwa. Sąd Najwyższy wskazuje ponadto, że dla zastosowania wydłużonego terminu przedawnienia nie należy poprzestać na stwierdzeniu tylko czynu zabronionego, zaś jego zaistnienie nie zwalnia z ustalenia i oceny winy oraz stopnia społecznej szkodliwości czynu jako przesłanej zbrodni lub występku (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2018 r., II PK 270/17, LEX nr 2590756).
Obowiązek wykazanie zaistnienia wszystkich wskazanych powyżej przesłanek zbrodni lub występku obciąża powoda zgodnie z regułą z art. 6 k.c., co oznacza, że powinien on przejawić inicjatywę dowodową, w tym aby Sąd mógł poczynić ustalenia, że doszło do zrealizowania przedmiotowych i podmiotowych znamion przestępstwa.
Zgodnie z art. 116 p.a.p.p. kto bez uprawnienia albo wbrew jago warunkom rozpowszechnia cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 (ust. 1); jeżeli sprawca dopuszcza się tego czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (ust. 2); jeżeli sprawca uczynił sobie z popełnienia przestępstwa określonego w ust. 1 stałe źródło dochodu albo działalność przestępną, określoną w ust. 1, organizuje lub nią kieruje podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat (ust. 3), zaś jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 1 działa nieumyślnie podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku (ust. 4).
Należy zauważyć, że dolna granica ustawowego zagrożenia karami przewidzianymi przez art. 116 p.a.p.p. jest niższa niż 3 lata pozbawienia wolności, w związku z czym czyny stypizowane przez w/w przepis stanowią występki, dlatego też roszczenia o naprawienie szkody nimi wyrządzonej przedawni się po upływie 20 lat od dnia popełnienia czynu.
Pojęcie rozpowszechniania zdefiniowane jest w art. 6 ust. 1 pkt 3 p.a.p.p. Zgodnie z nim utworem rozpowszechnionym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie. Można z tego wywnioskować, że rozpowszechnianie ustawodawca wiąże z publicznym udostępnieniem. To z kolei należy rozumieć jako uczynienie utworu dostępnym dla bliżej nieokreślonego kręgu osób bez względu na wykorzystany sposób czy technologię. Rozpowszechnianie w Internecie stanowi udostępnienie pliku z utworem określonemu kręgowi osób (tak A. Niewęgłowski [w:] Prawo autorskie. Komentarz, Warszawa 2021, art. 116).
W realiach niniejszej sprawy, jak już stwierdzono, pozwana nie była uprawniona do rozpowszechniania plakatów przedstawiających C. M. Działaniom polegającym na publikacji tychże plakatów na stronie internetowej pozwanej oraz jednorazowego wystawienia w Galerii biblioteki należy przypisać walor rozpowszechniania. Zachowanie to polegało bowiem na udostępnieniu utworu nieograniczonemu kręgowi osób – każdemu, kto odwiedził stronę lub przybył na organizowaną wystawę. Opisane powyżej zachowanie wypełnia znamiona jednego z przestępstw stypizowanych w art. 116 p.a.p.p. Czynem zabronionym polegającym na rozpowszechnianiu m. in. opracowania bez zgody uprawnionego jest także działanie nieumyślne, w związku z czym brak jest potrzeby dokonywania bardziej szczegółowej kwalifikacji prawnej pod kątem umyślności, nieumyślności i uczynienia z niego stałego źródła dochodu. Możliwe jest zatem stwierdzenie, że do naruszenia praw autorskich majątkowych powódki doszło w wyniku popełnienia czynu zabronionego z art. 116 ust. 4 p.p.a.p.
W oparciu o zgromadzony materiał dowodowy można wywnioskować, że do publikacji fotografii w sieci Internet na stronie biblioteki i wystawienia w budynku biblioteki doszło wskutek działań pracowników biblioteki. Osoby takie z całą pewnością znajdowały się w stanie psychiki umożliwiającym im rozpoznanie znaczenia swojego zachowania, gdyż w przeciwnym razie nie wykonywałyby pracy na rzecz instytucji kultury. Brak było też logicznych podstaw , aby przyjąć, że do zachowań tych doszło w warunkach wyłączających bezprawność czynu lub winę. Miało to bowiem miejsce w ramach rutynowych, typowych czynności w ramach stosunku pracy. Jednocześnie społeczna szkodliwość czynów nie mogła zostać uznana za znikomą, gdyż w ich wyniku doszło co najmniej 10-letniego rozpowszechnienia opracowań utworów powódki bez jej zgody, co mogło przełożyć się na utrwalenie w odbiorcach przekonania, iż twórcze elementy jej fotografii zawarte w plakatach w rzeczywistości od niej nie pochodzą. To z kolej pozwala na stwierdzenie, że wskazane czyny zabronione stanowią przestępstwa.
W konsekwencji powyższego okres przedawnienia roszczeń objętych powództwem rozpoczął się w momencie popełnienia czynu i wynosi 20 lat. Mając na uwadze, że do publikacji zdjęcia na wystawie doszło w roku 2011, zaś w Internecie w roku 2011, a do usunięcia najwcześniej w roku 2021 Sąd stwierdził, że w/w roszczenia nie uległy przedawnieniu.
Za bezzasadny należało uznać również zarzut nadużycia przez powódkę prawa podmiotowego. Na uzasadnienie tego zarzutu pozwana wskazała, że Czesław Miłosz wyraził powódce zgodę na wykorzystanie jego wizerunki utrwalonego na fotografiach w celu prezentacji jego osoby oraz twórczości, zaś konkurs, w ramach którego wykonano plakaty miał na celu wyłącznie promowanie twórczości poety i nie miał cech komercyjnych.
Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 5 k.c. nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Stosowanie art. 5 k.c. znajduje uzasadnienie w sytuacjach, gdy wydane rozstrzygnięcie, mimo że zgodne z prawem, musiałoby jednocześnie zostać negatywnie ocenione na podstawie norm pozaprawnych, regulujących zasady moralne funkcjonujące w społeczeństwie (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 20 sierpnia 2013 r., I ACa 343/13, LEX nr 1356714).
Doktryna wskazuje, iż na korzyść osoby, której przysługuje prawo podmiotowe, działa domniemanie faktyczne, że ten, kto korzysta ze swego prawa, czyni to zgodnie z zasadami współżycia społecznego i przeznaczeniem prawa, w związku z czym powoływanie się na naruszenie zasad współżycia społecznego wymaga wskazania, jaka konkretnie zasada została naruszona, oraz wskazania pełnej treści powoływanej zasady. Sąd, uznając sprzeczność żądania osoby powołującej się na prawo podmiotowe z zasadami współżycia społecznego lub zasadami społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa, powinien w każdym wypadku ustalić, która konkretnie zasada została naruszona i dlaczego (P. Nazaruk [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. J. Ciszewski, LEX/el. 2023, art. 5., A. Sylwestrzak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. M. Balwicka-Szczyrba, LEX/el. 2023, art. 5.).
W niniejszej sprawie pozwana w ogóle nie wskazała w jakie konkretnie dobra pozaprawne godzi wystąpienie z powództwem przez powódkę, w związku z czym już z tego powodu zarzut ten musiał okazać się bezzasadny.
Niemniej jednak, nawet gdyby odnieść się do przytoczonych przez pozwaną okoliczności nie mogą one w niniejszej sprawie zostać uznane za naruszenie pozaprawnych reguł moralnych. Należy podkreślić, że treść zgody wyrażonej powódce przez C.M. nie ma znaczenia dla oceny naruszenia praw autorskich majątkowych poprzez publikację twórczych elementów zdjęć wykonanych w ramach tej zgody. Niniejsza sprawa nie dotyczyła naruszenia praw do wizerunku, a praw autorskich majątkowych względem fotografii zawierających wizerunek, co stanowi odrębny przedmiot ochrony. Powódka ma prawo wykonywać uprawnienia płynące z faktu wykreowania utworu, w tym udzielania licencji i uzyskiwania wynagrodzeń, a także dochodzenia roszczeń na drodze sądowej, zaś działalność ta nie stanowi reklamy, czy promocji działań niemających związku z prezentacją osoby lub twórczości poety. Uzasadnia to fakt, że licencje względem zdjęć udzielane były najczęściej instytucjom kultury. Tym samym działanie powódki polegające na wytoczeniu powództwa w niniejszej sprawie nie stało w sprzeczności z wolą samego Miłosza co do wykorzystania jego wizerunku.
Jednocześnie należy podkreślić, że pozwana nie jest pozbawiona możliwości wykorzystania wizerunku C. M w ramach jej działalności, aczkolwiek powinna czynić to bez wykorzystania elementów zdjęć przedstawiających poetę bez zgody twórców tych fotografii.
Biorąc pod uwagę, że objęte pozwem roszczenia pieniężne łącznie dają kwotę 21 600 zł, zaś odsetki ustawowe za opóźnienie , względem każdego z nich należne są od tego samego dnia tj. 3 sierpnia 2021 r. Sąd orzekł jak w pkt. 1 wyroku.
O kosztach postępowania orzeczono w pkt. 2 wyroku zgodnie z art. 98 k.p.c., który stanowi, że strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony. Na koszty postępowania obciążające powódkę w całości złożyły się opłata od pozwu w wysokości 1080 zł, kwota 3600 zgodnie z § 2 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za radców prawnych (t.j. Dz. U. 2023 poz. 1935) oraz kwota 17,00 zł tytułem opłaty skarbowej od pełnomocnictwa zgodnie art. 1 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 16 listopada 2006 r. o opłacie skarbowej (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 2111).