Komentarz wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach V ACa 563/15, z dnia 9 września 2016 r.

Czy doszło do wykorzystania indywidualnych składników fotografii?
Podobny problem powstaje przy rozpatrywaniu wykorzystania portretu Czesława Miłosza sporządzonego przez Judytę Papp w plakacie reklamowym konferencji jemu poświęconej. Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 9.09.2016 r., V ACa 563/15, LEX nr 2122991, oddalił powództwo i uznał, że plakat jest dziełem inspirowanym. Sąd oparł się przy tej kwalifikacji na opinii biegłego, w swym orzeczeniu stwierdził, że: „Jedynym elementem, który zaczerpnięto z pracy powódki, jest kompozycja portretu. Jest to właśnie zaczerpnięcie wątku, który świadczy o inspiracji innym dziełem. Całość plakatu pokazuje wizerunek poety na tyle mocno przetworzony graficznie, że stanowi on zupełnie odrębne dzieło o swojej własnej wartości artystycznej”.
Biegły wskazał także na odmienności w zakresie warstwy funkcjonalnej obu dzieł: „podczas gdy w przypadku fotografii mamy do czynienia z funkcją dosłownego, choć artystycznego przedstawienia poety w określonym kontekście i określonej sytuacji, to w przypadku plakatu sylwetka poety jest tylko symbolem, który zaznacza jego obecność jako centralnej postaci wydarzenia, o którym informuje plakat”.

Orzeczenie to budzi jednak wątpliwości.
Ze zdjęcia J. Papp przyjęto przecież do plakatu nie tylko kompozycję, ale w także oświetlenie i cienie na twarzy portretowanego. W obu zdjęciach jest ten sam kąt ustawienia aparatu fotografującego.

Wreszcie wykorzystano ten sam wyraz twarzy poety. Dodajmy, że różnice w zakresie funkcji obu dzieł nie mają znaczenia dla stwierdzenia naruszenia prawa autorskiego. 

W analizowanej sprawie nie budzi wątpliwości fakt wykorzystania zdjęcia J. Papp.

Stopień jego eksploatacji uzasadnia moim zdaniem stwierdzenie, że doszło do stworzenia opracowania.
Konkludując, regulacja prawna mająca znaczenie dla stwierdzenia, czy dany wytwór intelektu jest utworem oraz, które jego elementy objęte są prawem wyłącznym, jest niedookreślona. Jest to istotna (choć w znacznym stopniu nieusuwalna) cecha prawa autorskiego. 
Wiąże się ona z brakiem możliwości zmierzenia minimalnego poziomu twórczości, dostatecznego dla przyznania prawa wyłącznego dla całości i części składowych utworu.
Ta niedookreśloność prawa autorskiego w sposób szczególnie intensywny przesuwa rozstrzygnięcia w zakresie istnienia cechy utworu ze sfery wykładni przepisów ustawy na rzecz ocen „sprawiedliwościowych” — odwołujących się w istocie do kryteriów opartych na względach słusznościowych w sferze etyki oraz — zapewne — na ekonomicznej analizie prawa. Adaptując swe wcześniejsze rozważania, chciałbym wskazać, że prowadzi to do liberalizacji kryteriów dla spełniania przesłanki koniecznego poziomu twórczości — jako niezbędnego kryterium dla ochrony autorskiej.
U jej podstaw leży prawdopodobnie następujące podejście: a) istnieją rezultaty działalności intelektualnej, które ze względu na oryginalność pomysłu, włożony wysiłek twórczy i pracę umysłową uzasadniają objęcie ich ochroną prawną, b) ochrona takich rezultatów pracy na podstawie przepisów ogólnych prawa cywilnego i przepisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji nie zabezpiecza w sposób dostateczny słusznych interesów twórców, a nie jest także możliwe, przy rygorystycznym interpretowaniu przepisów dotyczących dóbr niematerialnych, objęcie tych wyników prawami wyłącznymi, c) analizowane przedmioty niematerialne (lub składniki utworów) są istotnie zbliżone do „prawdziwych” przedmiotów prawa autorskiego; podobieństwo dotyczy zwłaszcza procesu twórczego poprzedzającego ich dokonanie, identycznych środków wyrażania oraz sposobu ich eksploatacji, d) objęcie prawami wyłącznymi takich dóbr nie narusza interesów społecznych i jest umotywowane tymi samymi okolicznościami, które leżały u podstaw dzieł „klasycznych”, e) skoro nie jest dopuszczalne stosowanie analogia legis z prawa autorskiego (zasada numerus clausus), a równocześnie przesłanki spełniania przez określony wytwór (lub składnik utworu) cech dzieła nie są wyraźnie określone, to należy klasyfikować omawiane rezultaty działalności intelektualnej wprost jako utwory w rozumieniu prawa autorskiego.
Rozumowanie to dotyczy nie tylko klasyfikacji wytworów intelektualnych jako utworów, ale także rozstrzygania, czy określony element (składnik) utworu podlega ochronie prawami wyłącznymi.
Pisaliśmy szerzej o tym: J. Barta, R. Markiewicz, O potrzebie zmian prawa autorskiego [w:] Oblicza prawa cywilnego. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Janowi Błeszyńskiemu, red. K. Szczepanowska-Kozłowska, Warszawa 2013, R. Markiewicz, Ochrona prac naukowych, Kraków 1990.


Prawne kategorie utworów
Dzieło zależne, dzieło z zapożyczeniami i inspirowane 

W prawie autorskim pojawiają się różne „uszczegóławiające” dookreślenia postaci utworów. Część z nich dotyczy dziedziny, do której należy dany utwór (np. dzieła piśmiennicze, plastyczne, muzyczne). Rozróżnienie to ma znaczenie przede wszystkim wówczas, gdy do danego rodzaju utworów prawo autorskie wprowadza szczególną „dedykowaną” regulację. Dotyczy to: programów komputerowych, utworów audiowizualnych, dzieł zbiorowych, baz danych.
Ze względu na konstrukcje prawne zasadnicze znaczenie ma wyodrębnienie „opracowań” w art. 2 pr. aut., przeciwstawionych dziełom inspirowanym (art. 2 ust. 4 pr. aut.). Istotą opracowania jest, dokonane na ogół w drodze transformacji (a w szczególnych przypadkach poprzez inkorporację 216), przejęcie elementów o charakterze twórczym w rozumieniu prawa autorskiego z innego utworu do nowego, przy założeniu, że także własny wkład autora dzieła zależnego (ujmowany samoistnie) zawiera tego rodzaju elementy twórcze. 
W ramach charakteryzowanych dzieł można wyodrębniać utwory o różnym stopniu związku z utworem wyjściowym, a więc o zależności bezpośredniej i pośredniej. Bezpośrednia zależność występuje we wzajemnych relacjach np. dzieła tłumaczonego i tłumaczenia. Pośrednia zależność powstaje natomiast np. między powieścią a filmem zrealizowanym na jej podstawie; konieczne było bowiem stworzenie „pomiędzy” tymi dziełami „pośredniczącego” utworu zależnego w postaci scenariusza filmu.
W konkretnej sytuacji może istnieć uporządkowany szereg („piętrowy”, kaskadowy) dzieł kolejno od siebie zależnych (powieść, scenariusz filmowy, scenariusz telewizyjny sporządzony na podstawie scenariusza filmowego itd.). Przykładem dzieła zależnego jest obraz „nuklearnej rodziny”, stworzony przy wykorzystaniu elementów o charakterze twórczym z fotografii elementy twórcze opracowania przejawiają się w uproszczeniach i kolorystyce. Chodzi tu o „wtopienie” całości lub części dzieła macierzystego w dzieło zależne. 
Nie stanowią dzieł zależnych utwory powstałe w wyniku eksploatacji cudzych utworów na podstawie przepisów o dozwolonym użytku publicznym, a także opracowania wytworów wymienionych w art. 4 pr. aut. (te ostatnie stanowią utwory, gdy spełniają przesłankę twórczości i nie są objęte przez art. 4 pr. aut.).

Ryszard Markiewicz

Ilustrowane prawo autorskie.
Wydanie: 1, Wolters Kluwer Polska 2018.
ISBN: 9788381600361